دوره 3، شماره 1 - ( 2-1402 )
جلد 3 شماره 1 صفحات 29-18 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.MUMS.FHMPM.REC.1401.104
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Akhavan M, Taghipour A, Beygi B, Musa Farkhani E. Epidemiology of cutaneous leishmaniasis in the cities covered by the Mashhad University of Medical Sciences during 2016-2022. Zoonosis 2023; 3 (1) :18-29
URL: http://zoonosis.ir/article-1-79-fa.html
URL: http://zoonosis.ir/article-1-79-fa.html
اخوان ملیحه، تقی پور علی، بیگی بهناز، موسی فرخانی احسان. اپیدمیولوژی لیشمانیوز جلدی در شهرستان های تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی مشهد طی سال های 1400- 1395. مجله بيماری های قابل انتقال بين انسان و حيوان. 1402; 3 (1) :18-29
گروه اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مشهد، ایران ، FarkhaniE@mums.ac.ir
متن کامل [PDF 656 kb]
(327 دریافت)
| چکیده (HTML) (806 مشاهده)
متن کامل: (136 مشاهده)
مقدمه
بیماری لیشمانیوز جلدی (سالک) از مهم‌ترین بیماری‌های انگلی مشترک بین انسان و حیوان می‌باشد که با وجود پیشرفت‌های روزافزون علم‌پزشکی در خصوص کنترل بیماری‌های عفونی هنوز هم به عنوان یکی از معضلات بهداشتی در اغلب نقاط جهان محسوب می‌شود (1).
اگر‌چه این بیماری با مرگ و میر بالایی همراه نیست ولی به علت میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی که در برخی موارد تا بیش از یک سال باقی می‌ماند و اسکار پس از بهبودی آن نیز حتی با درمان استاندارد تا آخر عمر وجود دارد و موجب اذیت و آزار بیمار می‌گردد، همواره مورد توجه بوده است (2 و3).
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت بیش از یک میلیارد نفر در سراسرجهان در معرض خطر ابتلا به این بیماری می‌باشند. تعداد مبتلایان به لیشمانیوز حدود 12میلیون نفر تخمین زده شده‌است و سالانه حدود 5/1 میلیون مورد جدید سالک اتفاق می‌افتد. کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان، عربستان، ترکیه، ایران، سوریه، الجزایر، برزیل و پرو حدود 90 درصد موارد مبتلا را در خود جای می‌دهد (6-3) .
لیشمانیوز دومین بیماری انگلی قابل انتقال بوسیله بندپایان پس از مالاریا در ایران می باشد که سالانه حدود 20هزار مورد آن از نقاط مختلف کشور گزارش می شود که بر اساس مطالعات انجام شده احتمالا میزان بروز واقعی بیش از چهار تا پنج برابر است (4،2و7).
این بیماری در ایران به دو شکل روستایی (مرطوب) و شهری (خشک) مشاهده می‌شود. اصفهان، ترکمن صحرا، نطنز، سرخس، لطف‌آباد، خوزستان، خراسان، شیراز و کاشان از کانون های شناخته شده نوع روستایی بوده و نوع شهری از تهران، شیراز، کرمان، بم، مشهد، نیشابور، سبزوار و خمین شهر گزارش شده‌است (2و8) .
از آن‌جایی که تاکنون واکسن موثر و مطمئنی برای این بیماری ساخته نشده‌است و علیرغم انجام تحقیقات اساسی در مورد این بیماری و شناخت انگل عامل، ناقل بیماری و راه‌های انتقال همچنان به عنوان یک بیماری بومی مطرح می‌باشد و حتی بر اساس پیش‌بینی‌های بعمل‌آمده در حال گسترش هم می‌باشد و به عنوان یک مشکل اساسی بخش مهمی از اعتبارات و فعالیت‌های بهداشتی درمانی را به خود اختصاص می‌دهد، در برنامه ملی کنترل سالک به لزوم تعیین خصوصیات اپیدمیولوژیک بیماری در کانون‌های بیماری تاکید شده است (9و10).
استان خراسان رضوی به عنوان یکی از کانون‌های آندمیک لیشمانیوز جلدی و از استان‌های با بروز بالا در کشور محسوب می‌شود (11). این مطالعه به منظور بررسی برخی جنبه‌های اپیدمیولوژیک لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال های 1395 تا 1400 صورت گرفته است.
مواد و روشها
مطالعه حاضر از نوع مقطعی می‌باشد. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه افرادی می‌باشد که از ابتدای سال 1395 تا پایان سال 1400 در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد (باخرز، بردسکن، بینالود، تایباد، گلبهار، چناران، خلیل آباد، خواف، درگز، رشتخوار، سرخس، فریمان، قوچان، کوهسرخ، کاشمر، کلات، مشهد) با تشخیص بالینی بیماری سالک و تایید آزمایشگاهی تحت پیگیری و درمان قرارگرفته‌اند و اطلاعات مربوط به آنها در فرم‌های خلاصه اطلاعات اپیدمیولوژیک بیماری سالک و سامانه سینا ثبت شده‌بودند. در واقع این مطالعه به صورت سرشماری انجام شده‌است.
اطلاعات مربوط به متغیرهای مورد بررسی از جمله سن، جنس، شغل، وضعیت تاهل، محل‌ضایعه، نوع‌ضایعه، سابقه مسافرت به مناطق آندمیک در طول یک سال گذشته، وضعیت ابتلای قبلی بیمار و ابتلای همزمان سایراعضای خانواده از پرونده بیماران استخراج گردید. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Excel، ArcMap، SPSS-26 و آزمون کای‌مربع تجزیه و تحلیل شدند. سطح معنی‌داری کمتر از 05/0 در نظر گرفته‌شد.
نتـایج
از 7433 بیمار مورد مطالعه، 3767 نفر(7/50 درصد) مرد و 3666 نفر(3/49درصد) زن بودند. فراوانی در سال‌های مختلف در دو جنس نشان می‌دهد از ابتدای مطالعه تا سال 97 میزان بروز بیماری در زنان بیشتر از مردان بوده که بر اساس نمودار (1) از سال 98 تا پایان مطالعه بروز بیماری در مردان افزایش یافته و نسبت به زنان بیشتر شده‌است ولی از نظر آماری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب جنسیت تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (11/0 p =).
نمودار1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب جنس در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بررسی سن مبتلایان نشان داد بالاترین میزان بروز بیماری(8/19درصد) در گروه سنی 19-10 سال و کمترین میزان بروز(3/10درصد) در گروه سنی 59-50 سال بوده‌است. بالاترین سن در بین افراد مبتلا به بیماری 97سال و هشت نفر از افراد مبتلا کمتر از یک‌سال سن داشتند (نمودار2).
نمودار2. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب گروه سنی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
جدول1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی برحسب شغل و تحصیلات در شهرستان‌های تحت٬پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
2337 نفر (4/31 درصد) از موارد ابتلا دارای تحصیلات راهنمایی و دبیرستان بودند. در بررسی وضعیت شغلی افراد مبتلا مشاهده گردید بیماران دارای شغل آزاد بیشترین فراوانی (9/39 درصد) را نسبت به سایر مشاغل داشتند (جدول1) .
در بررسی بیماران به تفکیک محل آناتومیک ضایعه در 3717 نفر (50 درصد) زخم‌ها در دست‌ها، 1652 نفر (2/22 درصد) در پاها، 1639 نفر (1/22 درصد) در صورت،260نفر (5/3 درصد) در سر و گردن و 165 نفر (2/2درصد) در تنه مشاهده شد. بر اساس آزمون مربع‌کای اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب محل ضایعه مشاهده شد (001/0 p <)
6911 نفر (93 درصد) از افراد سابقه ابتلای قبلی به سالک را نداشتند. در6291 نفر (6/84 درصد) ابتلای همزمان سایر اعضای خانواده ذکر نشد. 7152 نفر (2/96 درصد) از بیماران ایرانی و 3808 نفر (2/51 درصد) مجرد بودند. 4824 نفر (9/64 درصد) از افراد مبتلا سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری را در طول یک سال گذشته نداشتند. 5378 نفر (4/72 درصد) از موارد مبتلا به سالک شهری بودند و در تمام سال‌های مورد بررسیَ فراوانی زخم نوع شهری از روستایی بیشتر بود. اختلاف معنی داری بر اساس آزمون کای‌مربع بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب نوع سالک (شهری یا روستایی ) مشاهده شد (001/0 p<).
بر اساس نتایج این مطالعه شرایط انتقال بیماری در طول سال فراهم است به گونه‌ای که اکثر موراد بیماری در فصل پاییز (8/30درصد) و کمترین موارد آن در فصل تابستان (9/19 درصد) رخ داده‌است. بر اساس ماه‌های سال کمترین موارد در ماه مرداد (شش درصد) و بیشترین موارد به آبان ماه (8/10 درصد) تعلق دارد (نمودار3).
نمودار3. فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب ماه در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400 - 1395
موارد ابتلا به لیشمانیوز جلدی طی مدت شش سال مطالعه، 7433 نفر با میانگین بروز 8/24 در هر یکصدهزار نفر بود. روند زمانی لیشمانیوز جلدی طی سال‌های 1395 تا 1400 روند ثابتی نداشته‌است. در سال 96 شاهد یک‌سال افزایش موارد بیماری بوده‌‌یم و از سال 1397 تا 1400 بیماری سیر نزولی داشته‌است (نمودار4).
نمودار4. بروز لیشمانیوز پوستی در صدهزار نفر جمعیت در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهدسال‌های 1400- 1395
طی دوره مطالعه بیشترین بروز بیماری مربوط به شهرستان بینالود با میانگین بروز 6/208 در یکصد هزار نفر و کمترین بروز مربوط به شهرستان باخرز با میانگین بروز 3/2 در یکصد هزار نفر می‌باشد. مقایسه بروز بیماری بین شهرستان‌های تحت مطالعه با بروز کلی شهرستان نشان داد بیشترین بروز در سال 96 مربوط به شهرستان بینالود بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های بینالود، درگز و سرخس در طول دوره مطالعه بیشتر از بروز کلی شهرستان ها بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های مشهد، کلات و چناران در سال‌های ابتدایی مطالعه از بروز کلی شهرستان‌ها بالاتر بوده‌است ولی در طی یک روند کاهش در سال‌های انتهایی مطالعه کمتر از بروز کلی شهرستان‌ها شده‌است. با این‌که بیماری در طی دوره مطالعه در بعضی سال‌ها افزایش یا کاهش موارد بیماری رخ داده‌است ولی به طور کلی روند کاهشی را در طی این سال‌ها تجربه نموده‌است (جدول2).
جدول2. بروز (در صد هزار نفر ) لیشمانیوز جلدی به تفکیک شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
شکل 1. توزیع لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بحث
لیشمانیازیس بیماری عفونی کنترل نشده که هنوز واکسن موثری برای آن پیدا نشده‌است و علیرغم میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی نسبتا نادیده گرفته شده است. و این امر می‌تواند با ایجاد مشکلات اقتصادی- اجتماعی و روانی خسارات جبران ناپذیری بر اجتماع وارد نماید (9و11). مطالعه حاضر بر اساس داده‌های مبتنی بر ثبت در یک دوره زمانی شش ساله انجام گرفته‌است.
این مطالعه نشان داد که جمعا تعداد 7433 نفر طی سال‌های 1395 تا 1400 به بیماری لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد مبتلا گردیده‌اند که بیشترین آن در سال 1396 و کمترین در سال 1400 بوده‌است. بیماری از سال 97 روندکاهشی داشته‌است. دلیل این کاهش احتمالا ناشی از افزایش فعالیت‌های آموزش عمومی برای حفاظت فردی، سمپاشی کانون‌های آلوده، بیماریابی فعال و درمان آن توسط مراکز بهداشتی درمانی سطح استان می‌باشد.کاهش محسوس میزان بروز لیشمانیوز جلدی در سال‌های 1399 و 1400 بخصوص در گروه سنی کودکان و سالمندان احتمالا می‌تواند به علت کاهش مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی در دوران شیوع کرونا نیز باشد. و همچنین به علت آموزش غیرحضوری مدارس و حضور کمتر افراد در اجتماع و بیرون از منزل نیز احتمال قرار گرفتن در معرض گزش پشه نیز کاهش یافته‌باشد.
فراوانی لیشمانیوز جلدی در کانون‌های مختلف در سال‌های مختلف تفاوت معنی‌داری داشت که این موضوع می‌تواند به دلیل تفاوت جغرافیایی و آب و هوایی کانون‌های مختلف باشد.
بر اساس نتایج این مطالعه میزان بروز بیماری در مردان بیشتر از زنان بود. ولی از نظر آماری بر اساس آزمون کای مربع اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و موارد بر حسب زن و مرد وجود نداشت. تعداد بیشتر موارد بیماری در مردان می‌تواند به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد از جمله شغل آنها که اغلب تا غروب و حتی شب ادامه پیدا می‌کند و با توجه به این که زمان فعالیت پشه خاکی از غروب آفتاب می‌باشد بیشتر در معرض گزش قرار می‌گیرند. ولی زنان به علت پوشش کامل‌تر نسبت به مردان کمتر در معرض خطر هستند. لازم است آموزش‌های لازم در خصوص بازگشت به منزل حتی‌الامکان قبل از غروب آفتاب و استفاده از قلم‌های دافع حشرات و پشه‌بند در صورت خوابیدن در اماکن غیرمسقف داده‌شود (12و13).
نتایج مطالعات متعددی در داخل و خارج از کشور نیز درصد ابتلا در مردان را بیشتر از زنان گزارش نموده‌اند(12،2و17). در مطالعه کریمی زارچی و همکاران در سال 83 در روستای مرزی سرخس و مطالعه محبوب‌نواز و همکاران در پاکستان در سال 2019- 2018 مبتلایان زن از مرد بیشتر بود که با نتیجه مطالعه ما متفاوت بود (18و19).
پراکندگی توزیع سنی بیماران نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از بیماران نوجوانان و میانسالان هستند. مطالعات متعددی بیشترین موارد ابتلا به لیشمانیوز را در گروه سنی 15تا 29سال گزارش نموده‌اند (15،12،7و20).
در بررسی وضعیت اشتغال مبتلایان، بیشترین درصد فراوانی به ترتیب متعلق به گروه شغل آزاد، خانه‌دار و محصلین است و کمترین موارد در گروه سربازان و نیروهای‌مسلح قرار دارد. با توجه به این که زنان بیشتر از مردان به زیبایی و بیماری خود و کودکانشان اهمیت می‌دهند و به همین منظور بیشتر جهت تشخیص و درمان به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه می‌کنند، این مسئله می‌تواند از آمار واقعی مبتلایان بکاهد و هم باعث کاهش بیماری در سایر گروه‌های شغلی گردد.
مطالعه محمدی و همکاران در مرودشت در سال 96 نشان داد بیشترین موارد زنان خانه‌دار بودند (7). در مطالعه نجاتی و همکاران در اندیمشک در طی سال‌های 89- 84 بیشترین درصد مبتلایان، نظامیان و کمترین را مشاغل‌آزاد به خود اختصاص داده بودند (14-16).
از نظر ملیت، اکثر بیماران ایرانی بودند. نتایج مطالعات درودگر و همکاران در کاشان (سال 86) و محمدی و همکاران در مرودشت(سال 96) نشان داد اکثر موارد بیماری ملیت ایرانی داشتند (7و9).
از نظر سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری در طول یک سال گذشته، اکثر بیماران هیچگونه سابقه مسافرت در سال ابتلا به بیماری را گزارش نکرده‌اند لذا می‌توان نتیجه گرفت بیماری سالک در بیشتر شهرستان‌های تحت‌پوشش آندمیک بوده‌است. در مطالعه ثقفی‌پور و همکاران در قم (سال های 88- 82) و محمدی و همکاران در مرودشت (سال 96) موارد مبتلا اکثرا سابقه هیچگونه مسافرتی به مناطق آندمیک بیماری نداشتند (7و12). اما ظهیر‌نیا و همکاران در همدان (سال 89- 88) نشان دادند 99درصد موارد مبتلا در سال ابتلا به مناطق آندمیک بیماری سفر داشته‌اند (20).
در مطالعه حاضرَ بیشترین ضایعات در اندامهای بدن از جمله دست‌ها (9/49درصد) پاها (3/22درصد) و سپس صورت بوده است که از جمله نواحی بدون پوشش بدن محسوب می‌شوند. تحقیقات انجام شده در قم، مرودشت، گنبد و خراسان شمالی نیز موید این مطلب است (2، 5، 7، 12و21).
یکی از عوامل موثر در توزیع محل‌زخم بیماران، وضعیت پوشش اندامهای بدن است چون با توجه به ضمائم دهانی کوتاه پشه خاکی امکان خونخواری از روی اندام‌هایی که با لباس ضخیم پوشانیده شده‌است، کمتر فراهم است (12).
در تمام سال‌های مورد بررسی فراوانی سالک نوع شهری (خشک) بیشتر از نوع روستایی (مرطوب) بوده است. در مطالعه نجاتی و همکارانش در اندیمشک (سال های 89- 84) و عباسی و همکاران در گرگان (سال‌های 80- 77) لیشمانیوز جلدی شهری غالب بوده است (15و22). در این شکل از بیماری توزیع فصلی مشخصی وجود ندارد (10)، با توجه به نتایج حاصله بروز بیماری در تمام ماه‌های سال مشاهده گردید. بیشترین میزان ابتلا در آبان ماه و کمترین در مردادماه بوده‌است. در مطالعه رحمانپور و همکاران در بوشهر بیشترین و کمترین میزان بروز بر حسب ماه به ترتیب بهمن‌ماه و شهریور‌ماه گزارش شدند (1). مطالعات متعددی در سطح کشور بیشترین میزان بروز را در فصل پاییز گزارش نمودند (2، 7و15).
نتیجه‌گیری کلـی و پیشنهادها
با توجه به نتایج این مطالعه، بیماری لیشمانیوز جلدی در استان خراسان رضوی آندمیک بوده و بینالود، درگز و سرخس کانون‌های عمده بیماری در این استان می‌باشند. همچنین 4/72 درصد موارد لیشمانیوز جلدی در جمعیت مورد مطالعه از نوع شهری بوده و در این نوع از بیماری افراد مبتلا مخزن اصلی بیماری می‌باشند، درمان کامل این افراد از استراتژی‌های مهم در پیشگیری و درمان آن محسوب می‌شود و عدم درمان کامل سبب ایجاد اپیدمی‌های پیشرونده می‌گردد. در همین راستا توجیه نیروهای بهداشتی در خصوص بیماریابی فعال در مناطق پرخطر، درمان کامل افراد مبتلا و آموزش به بیماران و اطرافیان ایشان در خصوص اهمیت پوشانیدن محل‌زخم و استفاده از لباس‌های پوشیده و بلند و جمع‌آوری سگ‌های ولگرد( به عنوان مخزن تصادفی بیماری) از اقدامات اساسی می‌باشد. آموزش همگانی (به صورت حضوری و در فضای مجازی) در خصوص راه‌های پیشگیری از بیماری علی‌الخصوص برای نوجوانان محصل، زنان خانه‌دار و مردان سنین کار و فعالیت پیشنهاد می‌گردد.
تقـدیر و تشـکر
بدینوسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به جهت تایید و حمایت مالی این طرح سپاسگزاری می‌گردد. همچنین از کارشناسان محترم حوزه معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به خاطر همکاری ارزنده در جمع‌آوری اطلاعات کمال تشکر را داریم.
تعارض منافع
هیچگونه تضاد منافعی بین نویسندگان وجود ندارد و این مقاله با اطلاع و هماهنگی آنها ارسال شده‌است.
مقدمه
بیماری لیشمانیوز جلدی (سالک) از مهم‌ترین بیماری‌های انگلی مشترک بین انسان و حیوان می‌باشد که با وجود پیشرفت‌های روزافزون علم‌پزشکی در خصوص کنترل بیماری‌های عفونی هنوز هم به عنوان یکی از معضلات بهداشتی در اغلب نقاط جهان محسوب می‌شود (1).
اگر‌چه این بیماری با مرگ و میر بالایی همراه نیست ولی به علت میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی که در برخی موارد تا بیش از یک سال باقی می‌ماند و اسکار پس از بهبودی آن نیز حتی با درمان استاندارد تا آخر عمر وجود دارد و موجب اذیت و آزار بیمار می‌گردد، همواره مورد توجه بوده است (2 و3).
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت بیش از یک میلیارد نفر در سراسرجهان در معرض خطر ابتلا به این بیماری می‌باشند. تعداد مبتلایان به لیشمانیوز حدود 12میلیون نفر تخمین زده شده‌است و سالانه حدود 5/1 میلیون مورد جدید سالک اتفاق می‌افتد. کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان، عربستان، ترکیه، ایران، سوریه، الجزایر، برزیل و پرو حدود 90 درصد موارد مبتلا را در خود جای می‌دهد (6-3) .
لیشمانیوز دومین بیماری انگلی قابل انتقال بوسیله بندپایان پس از مالاریا در ایران می باشد که سالانه حدود 20هزار مورد آن از نقاط مختلف کشور گزارش می شود که بر اساس مطالعات انجام شده احتمالا میزان بروز واقعی بیش از چهار تا پنج برابر است (4،2و7).
این بیماری در ایران به دو شکل روستایی (مرطوب) و شهری (خشک) مشاهده می‌شود. اصفهان، ترکمن صحرا، نطنز، سرخس، لطف‌آباد، خوزستان، خراسان، شیراز و کاشان از کانون های شناخته شده نوع روستایی بوده و نوع شهری از تهران، شیراز، کرمان، بم، مشهد، نیشابور، سبزوار و خمین شهر گزارش شده‌است (2و8) .
از آن‌جایی که تاکنون واکسن موثر و مطمئنی برای این بیماری ساخته نشده‌است و علیرغم انجام تحقیقات اساسی در مورد این بیماری و شناخت انگل عامل، ناقل بیماری و راه‌های انتقال همچنان به عنوان یک بیماری بومی مطرح می‌باشد و حتی بر اساس پیش‌بینی‌های بعمل‌آمده در حال گسترش هم می‌باشد و به عنوان یک مشکل اساسی بخش مهمی از اعتبارات و فعالیت‌های بهداشتی درمانی را به خود اختصاص می‌دهد، در برنامه ملی کنترل سالک به لزوم تعیین خصوصیات اپیدمیولوژیک بیماری در کانون‌های بیماری تاکید شده است (9و10).
استان خراسان رضوی به عنوان یکی از کانون‌های آندمیک لیشمانیوز جلدی و از استان‌های با بروز بالا در کشور محسوب می‌شود (11). این مطالعه به منظور بررسی برخی جنبه‌های اپیدمیولوژیک لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال های 1395 تا 1400 صورت گرفته است.
مواد و روشها
مطالعه حاضر از نوع مقطعی می‌باشد. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه افرادی می‌باشد که از ابتدای سال 1395 تا پایان سال 1400 در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد (باخرز، بردسکن، بینالود، تایباد، گلبهار، چناران، خلیل آباد، خواف، درگز، رشتخوار، سرخس، فریمان، قوچان، کوهسرخ، کاشمر، کلات، مشهد) با تشخیص بالینی بیماری سالک و تایید آزمایشگاهی تحت پیگیری و درمان قرارگرفته‌اند و اطلاعات مربوط به آنها در فرم‌های خلاصه اطلاعات اپیدمیولوژیک بیماری سالک و سامانه سینا ثبت شده‌بودند. در واقع این مطالعه به صورت سرشماری انجام شده‌است.
اطلاعات مربوط به متغیرهای مورد بررسی از جمله سن، جنس، شغل، وضعیت تاهل، محل‌ضایعه، نوع‌ضایعه، سابقه مسافرت به مناطق آندمیک در طول یک سال گذشته، وضعیت ابتلای قبلی بیمار و ابتلای همزمان سایراعضای خانواده از پرونده بیماران استخراج گردید. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Excel، ArcMap، SPSS-26 و آزمون کای‌مربع تجزیه و تحلیل شدند. سطح معنی‌داری کمتر از 05/0 در نظر گرفته‌شد.
نتـایج
از 7433 بیمار مورد مطالعه، 3767 نفر(7/50 درصد) مرد و 3666 نفر(3/49درصد) زن بودند. فراوانی در سال‌های مختلف در دو جنس نشان می‌دهد از ابتدای مطالعه تا سال 97 میزان بروز بیماری در زنان بیشتر از مردان بوده که بر اساس نمودار (1) از سال 98 تا پایان مطالعه بروز بیماری در مردان افزایش یافته و نسبت به زنان بیشتر شده‌است ولی از نظر آماری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب جنسیت تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (11/0 p =).
نمودار1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب جنس در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بررسی سن مبتلایان نشان داد بالاترین میزان بروز بیماری(8/19درصد) در گروه سنی 19-10 سال و کمترین میزان بروز(3/10درصد) در گروه سنی 59-50 سال بوده‌است. بالاترین سن در بین افراد مبتلا به بیماری 97سال و هشت نفر از افراد مبتلا کمتر از یک‌سال سن داشتند (نمودار2).
نمودار2. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب گروه سنی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
جدول1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی برحسب شغل و تحصیلات در شهرستان‌های تحت٬پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
2337 نفر (4/31 درصد) از موارد ابتلا دارای تحصیلات راهنمایی و دبیرستان بودند. در بررسی وضعیت شغلی افراد مبتلا مشاهده گردید بیماران دارای شغل آزاد بیشترین فراوانی (9/39 درصد) را نسبت به سایر مشاغل داشتند (جدول1) .
در بررسی بیماران به تفکیک محل آناتومیک ضایعه در 3717 نفر (50 درصد) زخم‌ها در دست‌ها، 1652 نفر (2/22 درصد) در پاها، 1639 نفر (1/22 درصد) در صورت،260نفر (5/3 درصد) در سر و گردن و 165 نفر (2/2درصد) در تنه مشاهده شد. بر اساس آزمون مربع‌کای اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب محل ضایعه مشاهده شد (001/0 p <)
6911 نفر (93 درصد) از افراد سابقه ابتلای قبلی به سالک را نداشتند. در6291 نفر (6/84 درصد) ابتلای همزمان سایر اعضای خانواده ذکر نشد. 7152 نفر (2/96 درصد) از بیماران ایرانی و 3808 نفر (2/51 درصد) مجرد بودند. 4824 نفر (9/64 درصد) از افراد مبتلا سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری را در طول یک سال گذشته نداشتند. 5378 نفر (4/72 درصد) از موارد مبتلا به سالک شهری بودند و در تمام سال‌های مورد بررسیَ فراوانی زخم نوع شهری از روستایی بیشتر بود. اختلاف معنی داری بر اساس آزمون کای‌مربع بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب نوع سالک (شهری یا روستایی ) مشاهده شد (001/0 p<).
بر اساس نتایج این مطالعه شرایط انتقال بیماری در طول سال فراهم است به گونه‌ای که اکثر موراد بیماری در فصل پاییز (8/30درصد) و کمترین موارد آن در فصل تابستان (9/19 درصد) رخ داده‌است. بر اساس ماه‌های سال کمترین موارد در ماه مرداد (شش درصد) و بیشترین موارد به آبان ماه (8/10 درصد) تعلق دارد (نمودار3).
نمودار3. فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب ماه در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400 - 1395
موارد ابتلا به لیشمانیوز جلدی طی مدت شش سال مطالعه، 7433 نفر با میانگین بروز 8/24 در هر یکصدهزار نفر بود. روند زمانی لیشمانیوز جلدی طی سال‌های 1395 تا 1400 روند ثابتی نداشته‌است. در سال 96 شاهد یک‌سال افزایش موارد بیماری بوده‌‌یم و از سال 1397 تا 1400 بیماری سیر نزولی داشته‌است (نمودار4).
نمودار4. بروز لیشمانیوز پوستی در صدهزار نفر جمعیت در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهدسال‌های 1400- 1395
طی دوره مطالعه بیشترین بروز بیماری مربوط به شهرستان بینالود با میانگین بروز 6/208 در یکصد هزار نفر و کمترین بروز مربوط به شهرستان باخرز با میانگین بروز 3/2 در یکصد هزار نفر می‌باشد. مقایسه بروز بیماری بین شهرستان‌های تحت مطالعه با بروز کلی شهرستان نشان داد بیشترین بروز در سال 96 مربوط به شهرستان بینالود بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های بینالود، درگز و سرخس در طول دوره مطالعه بیشتر از بروز کلی شهرستان ها بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های مشهد، کلات و چناران در سال‌های ابتدایی مطالعه از بروز کلی شهرستان‌ها بالاتر بوده‌است ولی در طی یک روند کاهش در سال‌های انتهایی مطالعه کمتر از بروز کلی شهرستان‌ها شده‌است. با این‌که بیماری در طی دوره مطالعه در بعضی سال‌ها افزایش یا کاهش موارد بیماری رخ داده‌است ولی به طور کلی روند کاهشی را در طی این سال‌ها تجربه نموده‌است (جدول2).
جدول2. بروز (در صد هزار نفر ) لیشمانیوز جلدی به تفکیک شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
شکل 1. توزیع لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بحث
لیشمانیازیس بیماری عفونی کنترل نشده که هنوز واکسن موثری برای آن پیدا نشده‌است و علیرغم میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی نسبتا نادیده گرفته شده است. و این امر می‌تواند با ایجاد مشکلات اقتصادی- اجتماعی و روانی خسارات جبران ناپذیری بر اجتماع وارد نماید (9و11). مطالعه حاضر بر اساس داده‌های مبتنی بر ثبت در یک دوره زمانی شش ساله انجام گرفته‌است.
این مطالعه نشان داد که جمعا تعداد 7433 نفر طی سال‌های 1395 تا 1400 به بیماری لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد مبتلا گردیده‌اند که بیشترین آن در سال 1396 و کمترین در سال 1400 بوده‌است. بیماری از سال 97 روندکاهشی داشته‌است. دلیل این کاهش احتمالا ناشی از افزایش فعالیت‌های آموزش عمومی برای حفاظت فردی، سمپاشی کانون‌های آلوده، بیماریابی فعال و درمان آن توسط مراکز بهداشتی درمانی سطح استان می‌باشد.کاهش محسوس میزان بروز لیشمانیوز جلدی در سال‌های 1399 و 1400 بخصوص در گروه سنی کودکان و سالمندان احتمالا می‌تواند به علت کاهش مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی در دوران شیوع کرونا نیز باشد. و همچنین به علت آموزش غیرحضوری مدارس و حضور کمتر افراد در اجتماع و بیرون از منزل نیز احتمال قرار گرفتن در معرض گزش پشه نیز کاهش یافته‌باشد.
فراوانی لیشمانیوز جلدی در کانون‌های مختلف در سال‌های مختلف تفاوت معنی‌داری داشت که این موضوع می‌تواند به دلیل تفاوت جغرافیایی و آب و هوایی کانون‌های مختلف باشد.
بر اساس نتایج این مطالعه میزان بروز بیماری در مردان بیشتر از زنان بود. ولی از نظر آماری بر اساس آزمون کای مربع اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و موارد بر حسب زن و مرد وجود نداشت. تعداد بیشتر موارد بیماری در مردان می‌تواند به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد از جمله شغل آنها که اغلب تا غروب و حتی شب ادامه پیدا می‌کند و با توجه به این که زمان فعالیت پشه خاکی از غروب آفتاب می‌باشد بیشتر در معرض گزش قرار می‌گیرند. ولی زنان به علت پوشش کامل‌تر نسبت به مردان کمتر در معرض خطر هستند. لازم است آموزش‌های لازم در خصوص بازگشت به منزل حتی‌الامکان قبل از غروب آفتاب و استفاده از قلم‌های دافع حشرات و پشه‌بند در صورت خوابیدن در اماکن غیرمسقف داده‌شود (12و13).
نتایج مطالعات متعددی در داخل و خارج از کشور نیز درصد ابتلا در مردان را بیشتر از زنان گزارش نموده‌اند(12،2و17). در مطالعه کریمی زارچی و همکاران در سال 83 در روستای مرزی سرخس و مطالعه محبوب‌نواز و همکاران در پاکستان در سال 2019- 2018 مبتلایان زن از مرد بیشتر بود که با نتیجه مطالعه ما متفاوت بود (18و19).
پراکندگی توزیع سنی بیماران نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از بیماران نوجوانان و میانسالان هستند. مطالعات متعددی بیشترین موارد ابتلا به لیشمانیوز را در گروه سنی 15تا 29سال گزارش نموده‌اند (15،12،7و20).
در بررسی وضعیت اشتغال مبتلایان، بیشترین درصد فراوانی به ترتیب متعلق به گروه شغل آزاد، خانه‌دار و محصلین است و کمترین موارد در گروه سربازان و نیروهای‌مسلح قرار دارد. با توجه به این که زنان بیشتر از مردان به زیبایی و بیماری خود و کودکانشان اهمیت می‌دهند و به همین منظور بیشتر جهت تشخیص و درمان به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه می‌کنند، این مسئله می‌تواند از آمار واقعی مبتلایان بکاهد و هم باعث کاهش بیماری در سایر گروه‌های شغلی گردد.
مطالعه محمدی و همکاران در مرودشت در سال 96 نشان داد بیشترین موارد زنان خانه‌دار بودند (7). در مطالعه نجاتی و همکاران در اندیمشک در طی سال‌های 89- 84 بیشترین درصد مبتلایان، نظامیان و کمترین را مشاغل‌آزاد به خود اختصاص داده بودند (14-16).
از نظر ملیت، اکثر بیماران ایرانی بودند. نتایج مطالعات درودگر و همکاران در کاشان (سال 86) و محمدی و همکاران در مرودشت(سال 96) نشان داد اکثر موارد بیماری ملیت ایرانی داشتند (7و9).
از نظر سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری در طول یک سال گذشته، اکثر بیماران هیچگونه سابقه مسافرت در سال ابتلا به بیماری را گزارش نکرده‌اند لذا می‌توان نتیجه گرفت بیماری سالک در بیشتر شهرستان‌های تحت‌پوشش آندمیک بوده‌است. در مطالعه ثقفی‌پور و همکاران در قم (سال های 88- 82) و محمدی و همکاران در مرودشت (سال 96) موارد مبتلا اکثرا سابقه هیچگونه مسافرتی به مناطق آندمیک بیماری نداشتند (7و12). اما ظهیر‌نیا و همکاران در همدان (سال 89- 88) نشان دادند 99درصد موارد مبتلا در سال ابتلا به مناطق آندمیک بیماری سفر داشته‌اند (20).
در مطالعه حاضرَ بیشترین ضایعات در اندامهای بدن از جمله دست‌ها (9/49درصد) پاها (3/22درصد) و سپس صورت بوده است که از جمله نواحی بدون پوشش بدن محسوب می‌شوند. تحقیقات انجام شده در قم، مرودشت، گنبد و خراسان شمالی نیز موید این مطلب است (2، 5، 7، 12و21).
یکی از عوامل موثر در توزیع محل‌زخم بیماران، وضعیت پوشش اندامهای بدن است چون با توجه به ضمائم دهانی کوتاه پشه خاکی امکان خونخواری از روی اندام‌هایی که با لباس ضخیم پوشانیده شده‌است، کمتر فراهم است (12).
در تمام سال‌های مورد بررسی فراوانی سالک نوع شهری (خشک) بیشتر از نوع روستایی (مرطوب) بوده است. در مطالعه نجاتی و همکارانش در اندیمشک (سال های 89- 84) و عباسی و همکاران در گرگان (سال‌های 80- 77) لیشمانیوز جلدی شهری غالب بوده است (15و22). در این شکل از بیماری توزیع فصلی مشخصی وجود ندارد (10)، با توجه به نتایج حاصله بروز بیماری در تمام ماه‌های سال مشاهده گردید. بیشترین میزان ابتلا در آبان ماه و کمترین در مردادماه بوده‌است. در مطالعه رحمانپور و همکاران در بوشهر بیشترین و کمترین میزان بروز بر حسب ماه به ترتیب بهمن‌ماه و شهریور‌ماه گزارش شدند (1). مطالعات متعددی در سطح کشور بیشترین میزان بروز را در فصل پاییز گزارش نمودند (2، 7و15).
نتیجه‌گیری کلـی و پیشنهادها
با توجه به نتایج این مطالعه، بیماری لیشمانیوز جلدی در استان خراسان رضوی آندمیک بوده و بینالود، درگز و سرخس کانون‌های عمده بیماری در این استان می‌باشند. همچنین 4/72 درصد موارد لیشمانیوز جلدی در جمعیت مورد مطالعه از نوع شهری بوده و در این نوع از بیماری افراد مبتلا مخزن اصلی بیماری می‌باشند، درمان کامل این افراد از استراتژی‌های مهم در پیشگیری و درمان آن محسوب می‌شود و عدم درمان کامل سبب ایجاد اپیدمی‌های پیشرونده می‌گردد. در همین راستا توجیه نیروهای بهداشتی در خصوص بیماریابی فعال در مناطق پرخطر، درمان کامل افراد مبتلا و آموزش به بیماران و اطرافیان ایشان در خصوص اهمیت پوشانیدن محل‌زخم و استفاده از لباس‌های پوشیده و بلند و جمع‌آوری سگ‌های ولگرد( به عنوان مخزن تصادفی بیماری) از اقدامات اساسی می‌باشد. آموزش همگانی (به صورت حضوری و در فضای مجازی) در خصوص راه‌های پیشگیری از بیماری علی‌الخصوص برای نوجوانان محصل، زنان خانه‌دار و مردان سنین کار و فعالیت پیشنهاد می‌گردد.
تقـدیر و تشـکر
بدینوسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به جهت تایید و حمایت مالی این طرح سپاسگزاری می‌گردد. همچنین از کارشناسان محترم حوزه معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به خاطر همکاری ارزنده در جمع‌آوری اطلاعات کمال تشکر را داریم.
تعارض منافع
هیچگونه تضاد منافعی بین نویسندگان وجود ندارد و این مقاله با اطلاع و هماهنگی آنها ارسال شده‌است.
بیماری لیشمانیوز جلدی (سالک) از مهم‌ترین بیماری‌های انگلی مشترک بین انسان و حیوان می‌باشد که با وجود پیشرفت‌های روزافزون علم‌پزشکی در خصوص کنترل بیماری‌های عفونی هنوز هم به عنوان یکی از معضلات بهداشتی در اغلب نقاط جهان محسوب می‌شود (1).
اگر‌چه این بیماری با مرگ و میر بالایی همراه نیست ولی به علت میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی که در برخی موارد تا بیش از یک سال باقی می‌ماند و اسکار پس از بهبودی آن نیز حتی با درمان استاندارد تا آخر عمر وجود دارد و موجب اذیت و آزار بیمار می‌گردد، همواره مورد توجه بوده است (2 و3).
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت بیش از یک میلیارد نفر در سراسرجهان در معرض خطر ابتلا به این بیماری می‌باشند. تعداد مبتلایان به لیشمانیوز حدود 12میلیون نفر تخمین زده شده‌است و سالانه حدود 5/1 میلیون مورد جدید سالک اتفاق می‌افتد. کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان، عربستان، ترکیه، ایران، سوریه، الجزایر، برزیل و پرو حدود 90 درصد موارد مبتلا را در خود جای می‌دهد (6-3) .
لیشمانیوز دومین بیماری انگلی قابل انتقال بوسیله بندپایان پس از مالاریا در ایران می باشد که سالانه حدود 20هزار مورد آن از نقاط مختلف کشور گزارش می شود که بر اساس مطالعات انجام شده احتمالا میزان بروز واقعی بیش از چهار تا پنج برابر است (4،2و7).
این بیماری در ایران به دو شکل روستایی (مرطوب) و شهری (خشک) مشاهده می‌شود. اصفهان، ترکمن صحرا، نطنز، سرخس، لطف‌آباد، خوزستان، خراسان، شیراز و کاشان از کانون های شناخته شده نوع روستایی بوده و نوع شهری از تهران، شیراز، کرمان، بم، مشهد، نیشابور، سبزوار و خمین شهر گزارش شده‌است (2و8) .
از آن‌جایی که تاکنون واکسن موثر و مطمئنی برای این بیماری ساخته نشده‌است و علیرغم انجام تحقیقات اساسی در مورد این بیماری و شناخت انگل عامل، ناقل بیماری و راه‌های انتقال همچنان به عنوان یک بیماری بومی مطرح می‌باشد و حتی بر اساس پیش‌بینی‌های بعمل‌آمده در حال گسترش هم می‌باشد و به عنوان یک مشکل اساسی بخش مهمی از اعتبارات و فعالیت‌های بهداشتی درمانی را به خود اختصاص می‌دهد، در برنامه ملی کنترل سالک به لزوم تعیین خصوصیات اپیدمیولوژیک بیماری در کانون‌های بیماری تاکید شده است (9و10).
استان خراسان رضوی به عنوان یکی از کانون‌های آندمیک لیشمانیوز جلدی و از استان‌های با بروز بالا در کشور محسوب می‌شود (11). این مطالعه به منظور بررسی برخی جنبه‌های اپیدمیولوژیک لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال های 1395 تا 1400 صورت گرفته است.
مواد و روشها
مطالعه حاضر از نوع مقطعی می‌باشد. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه افرادی می‌باشد که از ابتدای سال 1395 تا پایان سال 1400 در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد (باخرز، بردسکن، بینالود، تایباد، گلبهار، چناران، خلیل آباد، خواف، درگز، رشتخوار، سرخس، فریمان، قوچان، کوهسرخ، کاشمر، کلات، مشهد) با تشخیص بالینی بیماری سالک و تایید آزمایشگاهی تحت پیگیری و درمان قرارگرفته‌اند و اطلاعات مربوط به آنها در فرم‌های خلاصه اطلاعات اپیدمیولوژیک بیماری سالک و سامانه سینا ثبت شده‌بودند. در واقع این مطالعه به صورت سرشماری انجام شده‌است.
اطلاعات مربوط به متغیرهای مورد بررسی از جمله سن، جنس، شغل، وضعیت تاهل، محل‌ضایعه، نوع‌ضایعه، سابقه مسافرت به مناطق آندمیک در طول یک سال گذشته، وضعیت ابتلای قبلی بیمار و ابتلای همزمان سایراعضای خانواده از پرونده بیماران استخراج گردید. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Excel، ArcMap، SPSS-26 و آزمون کای‌مربع تجزیه و تحلیل شدند. سطح معنی‌داری کمتر از 05/0 در نظر گرفته‌شد.
نتـایج
از 7433 بیمار مورد مطالعه، 3767 نفر(7/50 درصد) مرد و 3666 نفر(3/49درصد) زن بودند. فراوانی در سال‌های مختلف در دو جنس نشان می‌دهد از ابتدای مطالعه تا سال 97 میزان بروز بیماری در زنان بیشتر از مردان بوده که بر اساس نمودار (1) از سال 98 تا پایان مطالعه بروز بیماری در مردان افزایش یافته و نسبت به زنان بیشتر شده‌است ولی از نظر آماری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب جنسیت تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (11/0 p =).
نمودار1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب جنس در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بررسی سن مبتلایان نشان داد بالاترین میزان بروز بیماری(8/19درصد) در گروه سنی 19-10 سال و کمترین میزان بروز(3/10درصد) در گروه سنی 59-50 سال بوده‌است. بالاترین سن در بین افراد مبتلا به بیماری 97سال و هشت نفر از افراد مبتلا کمتر از یک‌سال سن داشتند (نمودار2).
نمودار2. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب گروه سنی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
جدول1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی برحسب شغل و تحصیلات در شهرستان‌های تحت٬پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
| نوع متغیر | تعداد | درصد | |
| شغل | کمتر از 6 سال | 396 | 3/5 |
| خانه دار | 1635 | 22 | |
| محصل/ دانشجو | 1201 | 2/16 | |
| بیکار | 142 | 9/1 | |
| کارمند | 314 | 2/4 | |
| کارگر/ کشاورز/ دامدار | 708 | 5/9 | |
| سربازان/ نیروهای مسلح | 70 | 9/0 | |
| شغل آزاد | 2967 | 9/39 | |
| جمع | 7433 | 100 | |
| تحصیلات | کمتراز6 سال | 470 | 3/6 |
| بی سواد | 625 | 4/8 | |
| ابتدایی | 1855 | 25 | |
| راهنمایی/ متوسطه | 2337 | 4/31 | |
| دانشگاهی | 2146 | 9/28 | |
| جمع | 7433 | 100 | |
2337 نفر (4/31 درصد) از موارد ابتلا دارای تحصیلات راهنمایی و دبیرستان بودند. در بررسی وضعیت شغلی افراد مبتلا مشاهده گردید بیماران دارای شغل آزاد بیشترین فراوانی (9/39 درصد) را نسبت به سایر مشاغل داشتند (جدول1) .
در بررسی بیماران به تفکیک محل آناتومیک ضایعه در 3717 نفر (50 درصد) زخم‌ها در دست‌ها، 1652 نفر (2/22 درصد) در پاها، 1639 نفر (1/22 درصد) در صورت،260نفر (5/3 درصد) در سر و گردن و 165 نفر (2/2درصد) در تنه مشاهده شد. بر اساس آزمون مربع‌کای اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب محل ضایعه مشاهده شد (001/0 p <)
6911 نفر (93 درصد) از افراد سابقه ابتلای قبلی به سالک را نداشتند. در6291 نفر (6/84 درصد) ابتلای همزمان سایر اعضای خانواده ذکر نشد. 7152 نفر (2/96 درصد) از بیماران ایرانی و 3808 نفر (2/51 درصد) مجرد بودند. 4824 نفر (9/64 درصد) از افراد مبتلا سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری را در طول یک سال گذشته نداشتند. 5378 نفر (4/72 درصد) از موارد مبتلا به سالک شهری بودند و در تمام سال‌های مورد بررسیَ فراوانی زخم نوع شهری از روستایی بیشتر بود. اختلاف معنی داری بر اساس آزمون کای‌مربع بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب نوع سالک (شهری یا روستایی ) مشاهده شد (001/0 p<).
بر اساس نتایج این مطالعه شرایط انتقال بیماری در طول سال فراهم است به گونه‌ای که اکثر موراد بیماری در فصل پاییز (8/30درصد) و کمترین موارد آن در فصل تابستان (9/19 درصد) رخ داده‌است. بر اساس ماه‌های سال کمترین موارد در ماه مرداد (شش درصد) و بیشترین موارد به آبان ماه (8/10 درصد) تعلق دارد (نمودار3).
نمودار3. فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب ماه در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400 - 1395
موارد ابتلا به لیشمانیوز جلدی طی مدت شش سال مطالعه، 7433 نفر با میانگین بروز 8/24 در هر یکصدهزار نفر بود. روند زمانی لیشمانیوز جلدی طی سال‌های 1395 تا 1400 روند ثابتی نداشته‌است. در سال 96 شاهد یک‌سال افزایش موارد بیماری بوده‌‌یم و از سال 1397 تا 1400 بیماری سیر نزولی داشته‌است (نمودار4).
نمودار4. بروز لیشمانیوز پوستی در صدهزار نفر جمعیت در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهدسال‌های 1400- 1395
طی دوره مطالعه بیشترین بروز بیماری مربوط به شهرستان بینالود با میانگین بروز 6/208 در یکصد هزار نفر و کمترین بروز مربوط به شهرستان باخرز با میانگین بروز 3/2 در یکصد هزار نفر می‌باشد. مقایسه بروز بیماری بین شهرستان‌های تحت مطالعه با بروز کلی شهرستان نشان داد بیشترین بروز در سال 96 مربوط به شهرستان بینالود بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های بینالود، درگز و سرخس در طول دوره مطالعه بیشتر از بروز کلی شهرستان ها بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های مشهد، کلات و چناران در سال‌های ابتدایی مطالعه از بروز کلی شهرستان‌ها بالاتر بوده‌است ولی در طی یک روند کاهش در سال‌های انتهایی مطالعه کمتر از بروز کلی شهرستان‌ها شده‌است. با این‌که بیماری در طی دوره مطالعه در بعضی سال‌ها افزایش یا کاهش موارد بیماری رخ داده‌است ولی به طور کلی روند کاهشی را در طی این سال‌ها تجربه نموده‌است (جدول2).
جدول2. بروز (در صد هزار نفر ) لیشمانیوز جلدی به تفکیک شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
| شهرستان | سال | ||||||
| 1395 | 1396 | 1397 | 1398 | 1399 | 1400 | متوسط بروز شش‌ساله | |
| باخزر | 5/3 | 1/5 | 7/1 | 0 | 0 | 8/3 | 3/2 |
| بردسکن | 9/7 | 1/13 | 6/2 | 6/2 | 3/1 | 7/8 | 6 |
| بینالود | 3/325 | 1/363 | 1/262 | 169 | 8/82 | 5/90 | 6/208 |
| تایباد | 5/9 | 4/9 | 7/5 | 8 | 7/8 | 9/4 | 6/7 |
| چناران | 3/27 | 7/25 | 4/25 | 7/24 | 9 | 3/10 | 1/20 |
| خلیل آباد | 6/7 | 4/9 | 8/3 | 4/7 | 0 | 6/3 | 3/5 |
| خواف | 4/6 | 2/8 | 8 | 8/7 | 2/3 | 4/4 | 3/6 |
| درگز | 8/35 | 1/92 | 8/90 | 4/91 | 7/111 | 7/66 | 4/81 |
| رشتخوار | 9/7 | 5/9 | 3/14 | 2/14 | 11 | 0 | 4/9 |
| سرخس | 5/67 | 5/103 | 4/100 | 154 | 7/91 | 8/4 | 5/86 |
| فریمان | 1/4 | 9 | 8/7 | 7/7 | 8/3 | 0 | 4/5 |
| قوچان | 6/7 | 3/9 | 2/7 | 5 | 3/4 | 7/2 | 6 |
| کاشمر | 6/11 | 2/22 | 2/11 | 3/6 | 9/3 | 3/3 | 6/9 |
| کلات | 1/15 | 6/27 | 9/37 | 5/17 | 27 | 1/12 | 8/22 |
| مشهد | 2/33 | 1/31 | 1/24 | 6/18 | 7/14 | 18 | 2/23 |
| کل | 7/32 | 2/34 | 1/27 | 5/22 | 6/16 | 4/16 | 8/24 |
شکل 1. توزیع لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بحث
لیشمانیازیس بیماری عفونی کنترل نشده که هنوز واکسن موثری برای آن پیدا نشده‌است و علیرغم میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی نسبتا نادیده گرفته شده است. و این امر می‌تواند با ایجاد مشکلات اقتصادی- اجتماعی و روانی خسارات جبران ناپذیری بر اجتماع وارد نماید (9و11). مطالعه حاضر بر اساس داده‌های مبتنی بر ثبت در یک دوره زمانی شش ساله انجام گرفته‌است.
این مطالعه نشان داد که جمعا تعداد 7433 نفر طی سال‌های 1395 تا 1400 به بیماری لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد مبتلا گردیده‌اند که بیشترین آن در سال 1396 و کمترین در سال 1400 بوده‌است. بیماری از سال 97 روندکاهشی داشته‌است. دلیل این کاهش احتمالا ناشی از افزایش فعالیت‌های آموزش عمومی برای حفاظت فردی، سمپاشی کانون‌های آلوده، بیماریابی فعال و درمان آن توسط مراکز بهداشتی درمانی سطح استان می‌باشد.کاهش محسوس میزان بروز لیشمانیوز جلدی در سال‌های 1399 و 1400 بخصوص در گروه سنی کودکان و سالمندان احتمالا می‌تواند به علت کاهش مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی در دوران شیوع کرونا نیز باشد. و همچنین به علت آموزش غیرحضوری مدارس و حضور کمتر افراد در اجتماع و بیرون از منزل نیز احتمال قرار گرفتن در معرض گزش پشه نیز کاهش یافته‌باشد.
فراوانی لیشمانیوز جلدی در کانون‌های مختلف در سال‌های مختلف تفاوت معنی‌داری داشت که این موضوع می‌تواند به دلیل تفاوت جغرافیایی و آب و هوایی کانون‌های مختلف باشد.
بر اساس نتایج این مطالعه میزان بروز بیماری در مردان بیشتر از زنان بود. ولی از نظر آماری بر اساس آزمون کای مربع اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و موارد بر حسب زن و مرد وجود نداشت. تعداد بیشتر موارد بیماری در مردان می‌تواند به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد از جمله شغل آنها که اغلب تا غروب و حتی شب ادامه پیدا می‌کند و با توجه به این که زمان فعالیت پشه خاکی از غروب آفتاب می‌باشد بیشتر در معرض گزش قرار می‌گیرند. ولی زنان به علت پوشش کامل‌تر نسبت به مردان کمتر در معرض خطر هستند. لازم است آموزش‌های لازم در خصوص بازگشت به منزل حتی‌الامکان قبل از غروب آفتاب و استفاده از قلم‌های دافع حشرات و پشه‌بند در صورت خوابیدن در اماکن غیرمسقف داده‌شود (12و13).
نتایج مطالعات متعددی در داخل و خارج از کشور نیز درصد ابتلا در مردان را بیشتر از زنان گزارش نموده‌اند(12،2و17). در مطالعه کریمی زارچی و همکاران در سال 83 در روستای مرزی سرخس و مطالعه محبوب‌نواز و همکاران در پاکستان در سال 2019- 2018 مبتلایان زن از مرد بیشتر بود که با نتیجه مطالعه ما متفاوت بود (18و19).
پراکندگی توزیع سنی بیماران نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از بیماران نوجوانان و میانسالان هستند. مطالعات متعددی بیشترین موارد ابتلا به لیشمانیوز را در گروه سنی 15تا 29سال گزارش نموده‌اند (15،12،7و20).
در بررسی وضعیت اشتغال مبتلایان، بیشترین درصد فراوانی به ترتیب متعلق به گروه شغل آزاد، خانه‌دار و محصلین است و کمترین موارد در گروه سربازان و نیروهای‌مسلح قرار دارد. با توجه به این که زنان بیشتر از مردان به زیبایی و بیماری خود و کودکانشان اهمیت می‌دهند و به همین منظور بیشتر جهت تشخیص و درمان به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه می‌کنند، این مسئله می‌تواند از آمار واقعی مبتلایان بکاهد و هم باعث کاهش بیماری در سایر گروه‌های شغلی گردد.
مطالعه محمدی و همکاران در مرودشت در سال 96 نشان داد بیشترین موارد زنان خانه‌دار بودند (7). در مطالعه نجاتی و همکاران در اندیمشک در طی سال‌های 89- 84 بیشترین درصد مبتلایان، نظامیان و کمترین را مشاغل‌آزاد به خود اختصاص داده بودند (14-16).
از نظر ملیت، اکثر بیماران ایرانی بودند. نتایج مطالعات درودگر و همکاران در کاشان (سال 86) و محمدی و همکاران در مرودشت(سال 96) نشان داد اکثر موارد بیماری ملیت ایرانی داشتند (7و9).
از نظر سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری در طول یک سال گذشته، اکثر بیماران هیچگونه سابقه مسافرت در سال ابتلا به بیماری را گزارش نکرده‌اند لذا می‌توان نتیجه گرفت بیماری سالک در بیشتر شهرستان‌های تحت‌پوشش آندمیک بوده‌است. در مطالعه ثقفی‌پور و همکاران در قم (سال های 88- 82) و محمدی و همکاران در مرودشت (سال 96) موارد مبتلا اکثرا سابقه هیچگونه مسافرتی به مناطق آندمیک بیماری نداشتند (7و12). اما ظهیر‌نیا و همکاران در همدان (سال 89- 88) نشان دادند 99درصد موارد مبتلا در سال ابتلا به مناطق آندمیک بیماری سفر داشته‌اند (20).
در مطالعه حاضرَ بیشترین ضایعات در اندامهای بدن از جمله دست‌ها (9/49درصد) پاها (3/22درصد) و سپس صورت بوده است که از جمله نواحی بدون پوشش بدن محسوب می‌شوند. تحقیقات انجام شده در قم، مرودشت، گنبد و خراسان شمالی نیز موید این مطلب است (2، 5، 7، 12و21).
یکی از عوامل موثر در توزیع محل‌زخم بیماران، وضعیت پوشش اندامهای بدن است چون با توجه به ضمائم دهانی کوتاه پشه خاکی امکان خونخواری از روی اندام‌هایی که با لباس ضخیم پوشانیده شده‌است، کمتر فراهم است (12).
در تمام سال‌های مورد بررسی فراوانی سالک نوع شهری (خشک) بیشتر از نوع روستایی (مرطوب) بوده است. در مطالعه نجاتی و همکارانش در اندیمشک (سال های 89- 84) و عباسی و همکاران در گرگان (سال‌های 80- 77) لیشمانیوز جلدی شهری غالب بوده است (15و22). در این شکل از بیماری توزیع فصلی مشخصی وجود ندارد (10)، با توجه به نتایج حاصله بروز بیماری در تمام ماه‌های سال مشاهده گردید. بیشترین میزان ابتلا در آبان ماه و کمترین در مردادماه بوده‌است. در مطالعه رحمانپور و همکاران در بوشهر بیشترین و کمترین میزان بروز بر حسب ماه به ترتیب بهمن‌ماه و شهریور‌ماه گزارش شدند (1). مطالعات متعددی در سطح کشور بیشترین میزان بروز را در فصل پاییز گزارش نمودند (2، 7و15).
نتیجه‌گیری کلـی و پیشنهادها
با توجه به نتایج این مطالعه، بیماری لیشمانیوز جلدی در استان خراسان رضوی آندمیک بوده و بینالود، درگز و سرخس کانون‌های عمده بیماری در این استان می‌باشند. همچنین 4/72 درصد موارد لیشمانیوز جلدی در جمعیت مورد مطالعه از نوع شهری بوده و در این نوع از بیماری افراد مبتلا مخزن اصلی بیماری می‌باشند، درمان کامل این افراد از استراتژی‌های مهم در پیشگیری و درمان آن محسوب می‌شود و عدم درمان کامل سبب ایجاد اپیدمی‌های پیشرونده می‌گردد. در همین راستا توجیه نیروهای بهداشتی در خصوص بیماریابی فعال در مناطق پرخطر، درمان کامل افراد مبتلا و آموزش به بیماران و اطرافیان ایشان در خصوص اهمیت پوشانیدن محل‌زخم و استفاده از لباس‌های پوشیده و بلند و جمع‌آوری سگ‌های ولگرد( به عنوان مخزن تصادفی بیماری) از اقدامات اساسی می‌باشد. آموزش همگانی (به صورت حضوری و در فضای مجازی) در خصوص راه‌های پیشگیری از بیماری علی‌الخصوص برای نوجوانان محصل، زنان خانه‌دار و مردان سنین کار و فعالیت پیشنهاد می‌گردد.
تقـدیر و تشـکر
بدینوسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به جهت تایید و حمایت مالی این طرح سپاسگزاری می‌گردد. همچنین از کارشناسان محترم حوزه معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به خاطر همکاری ارزنده در جمع‌آوری اطلاعات کمال تشکر را داریم.
تعارض منافع
هیچگونه تضاد منافعی بین نویسندگان وجود ندارد و این مقاله با اطلاع و هماهنگی آنها ارسال شده‌است.
مقدمه
بیماری لیشمانیوز جلدی (سالک) از مهم‌ترین بیماری‌های انگلی مشترک بین انسان و حیوان می‌باشد که با وجود پیشرفت‌های روزافزون علم‌پزشکی در خصوص کنترل بیماری‌های عفونی هنوز هم به عنوان یکی از معضلات بهداشتی در اغلب نقاط جهان محسوب می‌شود (1).
اگر‌چه این بیماری با مرگ و میر بالایی همراه نیست ولی به علت میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی که در برخی موارد تا بیش از یک سال باقی می‌ماند و اسکار پس از بهبودی آن نیز حتی با درمان استاندارد تا آخر عمر وجود دارد و موجب اذیت و آزار بیمار می‌گردد، همواره مورد توجه بوده است (2 و3).
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت بیش از یک میلیارد نفر در سراسرجهان در معرض خطر ابتلا به این بیماری می‌باشند. تعداد مبتلایان به لیشمانیوز حدود 12میلیون نفر تخمین زده شده‌است و سالانه حدود 5/1 میلیون مورد جدید سالک اتفاق می‌افتد. کشورهایی نظیر افغانستان، پاکستان، عربستان، ترکیه، ایران، سوریه، الجزایر، برزیل و پرو حدود 90 درصد موارد مبتلا را در خود جای می‌دهد (6-3) .
لیشمانیوز دومین بیماری انگلی قابل انتقال بوسیله بندپایان پس از مالاریا در ایران می باشد که سالانه حدود 20هزار مورد آن از نقاط مختلف کشور گزارش می شود که بر اساس مطالعات انجام شده احتمالا میزان بروز واقعی بیش از چهار تا پنج برابر است (4،2و7).
این بیماری در ایران به دو شکل روستایی (مرطوب) و شهری (خشک) مشاهده می‌شود. اصفهان، ترکمن صحرا، نطنز، سرخس، لطف‌آباد، خوزستان، خراسان، شیراز و کاشان از کانون های شناخته شده نوع روستایی بوده و نوع شهری از تهران، شیراز، کرمان، بم، مشهد، نیشابور، سبزوار و خمین شهر گزارش شده‌است (2و8) .
از آن‌جایی که تاکنون واکسن موثر و مطمئنی برای این بیماری ساخته نشده‌است و علیرغم انجام تحقیقات اساسی در مورد این بیماری و شناخت انگل عامل، ناقل بیماری و راه‌های انتقال همچنان به عنوان یک بیماری بومی مطرح می‌باشد و حتی بر اساس پیش‌بینی‌های بعمل‌آمده در حال گسترش هم می‌باشد و به عنوان یک مشکل اساسی بخش مهمی از اعتبارات و فعالیت‌های بهداشتی درمانی را به خود اختصاص می‌دهد، در برنامه ملی کنترل سالک به لزوم تعیین خصوصیات اپیدمیولوژیک بیماری در کانون‌های بیماری تاکید شده است (9و10).
استان خراسان رضوی به عنوان یکی از کانون‌های آندمیک لیشمانیوز جلدی و از استان‌های با بروز بالا در کشور محسوب می‌شود (11). این مطالعه به منظور بررسی برخی جنبه‌های اپیدمیولوژیک لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال های 1395 تا 1400 صورت گرفته است.
مواد و روشها
مطالعه حاضر از نوع مقطعی می‌باشد. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه افرادی می‌باشد که از ابتدای سال 1395 تا پایان سال 1400 در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد (باخرز، بردسکن، بینالود، تایباد، گلبهار، چناران، خلیل آباد، خواف، درگز، رشتخوار، سرخس، فریمان، قوچان، کوهسرخ، کاشمر، کلات، مشهد) با تشخیص بالینی بیماری سالک و تایید آزمایشگاهی تحت پیگیری و درمان قرارگرفته‌اند و اطلاعات مربوط به آنها در فرم‌های خلاصه اطلاعات اپیدمیولوژیک بیماری سالک و سامانه سینا ثبت شده‌بودند. در واقع این مطالعه به صورت سرشماری انجام شده‌است.
اطلاعات مربوط به متغیرهای مورد بررسی از جمله سن، جنس، شغل، وضعیت تاهل، محل‌ضایعه، نوع‌ضایعه، سابقه مسافرت به مناطق آندمیک در طول یک سال گذشته، وضعیت ابتلای قبلی بیمار و ابتلای همزمان سایراعضای خانواده از پرونده بیماران استخراج گردید. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Excel، ArcMap، SPSS-26 و آزمون کای‌مربع تجزیه و تحلیل شدند. سطح معنی‌داری کمتر از 05/0 در نظر گرفته‌شد.
نتـایج
از 7433 بیمار مورد مطالعه، 3767 نفر(7/50 درصد) مرد و 3666 نفر(3/49درصد) زن بودند. فراوانی در سال‌های مختلف در دو جنس نشان می‌دهد از ابتدای مطالعه تا سال 97 میزان بروز بیماری در زنان بیشتر از مردان بوده که بر اساس نمودار (1) از سال 98 تا پایان مطالعه بروز بیماری در مردان افزایش یافته و نسبت به زنان بیشتر شده‌است ولی از نظر آماری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب جنسیت تفاوت معنی‌داری وجود نداشت (11/0 p =).
نمودار1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب جنس در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بررسی سن مبتلایان نشان داد بالاترین میزان بروز بیماری(8/19درصد) در گروه سنی 19-10 سال و کمترین میزان بروز(3/10درصد) در گروه سنی 59-50 سال بوده‌است. بالاترین سن در بین افراد مبتلا به بیماری 97سال و هشت نفر از افراد مبتلا کمتر از یک‌سال سن داشتند (نمودار2).
نمودار2. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب گروه سنی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
جدول1. درصد فراوانی لیشمانیوز جلدی برحسب شغل و تحصیلات در شهرستان‌های تحت٬پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
| نوع متغیر | تعداد | درصد | |
| شغل | کمتر از 6 سال | 396 | 3/5 |
| خانه دار | 1635 | 22 | |
| محصل/ دانشجو | 1201 | 2/16 | |
| بیکار | 142 | 9/1 | |
| کارمند | 314 | 2/4 | |
| کارگر/ کشاورز/ دامدار | 708 | 5/9 | |
| سربازان/ نیروهای مسلح | 70 | 9/0 | |
| شغل آزاد | 2967 | 9/39 | |
| جمع | 7433 | 100 | |
| تحصیلات | کمتراز6 سال | 470 | 3/6 |
| بی سواد | 625 | 4/8 | |
| ابتدایی | 1855 | 25 | |
| راهنمایی/ متوسطه | 2337 | 4/31 | |
| دانشگاهی | 2146 | 9/28 | |
| جمع | 7433 | 100 | |
2337 نفر (4/31 درصد) از موارد ابتلا دارای تحصیلات راهنمایی و دبیرستان بودند. در بررسی وضعیت شغلی افراد مبتلا مشاهده گردید بیماران دارای شغل آزاد بیشترین فراوانی (9/39 درصد) را نسبت به سایر مشاغل داشتند (جدول1) .
در بررسی بیماران به تفکیک محل آناتومیک ضایعه در 3717 نفر (50 درصد) زخم‌ها در دست‌ها، 1652 نفر (2/22 درصد) در پاها، 1639 نفر (1/22 درصد) در صورت،260نفر (5/3 درصد) در سر و گردن و 165 نفر (2/2درصد) در تنه مشاهده شد. بر اساس آزمون مربع‌کای اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب محل ضایعه مشاهده شد (001/0 p <)
6911 نفر (93 درصد) از افراد سابقه ابتلای قبلی به سالک را نداشتند. در6291 نفر (6/84 درصد) ابتلای همزمان سایر اعضای خانواده ذکر نشد. 7152 نفر (2/96 درصد) از بیماران ایرانی و 3808 نفر (2/51 درصد) مجرد بودند. 4824 نفر (9/64 درصد) از افراد مبتلا سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری را در طول یک سال گذشته نداشتند. 5378 نفر (4/72 درصد) از موارد مبتلا به سالک شهری بودند و در تمام سال‌های مورد بررسیَ فراوانی زخم نوع شهری از روستایی بیشتر بود. اختلاف معنی داری بر اساس آزمون کای‌مربع بین سال‌ها و فراوانی موارد بر حسب نوع سالک (شهری یا روستایی ) مشاهده شد (001/0 p<).
بر اساس نتایج این مطالعه شرایط انتقال بیماری در طول سال فراهم است به گونه‌ای که اکثر موراد بیماری در فصل پاییز (8/30درصد) و کمترین موارد آن در فصل تابستان (9/19 درصد) رخ داده‌است. بر اساس ماه‌های سال کمترین موارد در ماه مرداد (شش درصد) و بیشترین موارد به آبان ماه (8/10 درصد) تعلق دارد (نمودار3).
نمودار3. فراوانی لیشمانیوز جلدی بر حسب ماه در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400 - 1395
موارد ابتلا به لیشمانیوز جلدی طی مدت شش سال مطالعه، 7433 نفر با میانگین بروز 8/24 در هر یکصدهزار نفر بود. روند زمانی لیشمانیوز جلدی طی سال‌های 1395 تا 1400 روند ثابتی نداشته‌است. در سال 96 شاهد یک‌سال افزایش موارد بیماری بوده‌‌یم و از سال 1397 تا 1400 بیماری سیر نزولی داشته‌است (نمودار4).
نمودار4. بروز لیشمانیوز پوستی در صدهزار نفر جمعیت در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهدسال‌های 1400- 1395
طی دوره مطالعه بیشترین بروز بیماری مربوط به شهرستان بینالود با میانگین بروز 6/208 در یکصد هزار نفر و کمترین بروز مربوط به شهرستان باخرز با میانگین بروز 3/2 در یکصد هزار نفر می‌باشد. مقایسه بروز بیماری بین شهرستان‌های تحت مطالعه با بروز کلی شهرستان نشان داد بیشترین بروز در سال 96 مربوط به شهرستان بینالود بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های بینالود، درگز و سرخس در طول دوره مطالعه بیشتر از بروز کلی شهرستان ها بوده‌است. بروز بیماری در شهرستان‌های مشهد، کلات و چناران در سال‌های ابتدایی مطالعه از بروز کلی شهرستان‌ها بالاتر بوده‌است ولی در طی یک روند کاهش در سال‌های انتهایی مطالعه کمتر از بروز کلی شهرستان‌ها شده‌است. با این‌که بیماری در طی دوره مطالعه در بعضی سال‌ها افزایش یا کاهش موارد بیماری رخ داده‌است ولی به طور کلی روند کاهشی را در طی این سال‌ها تجربه نموده‌است (جدول2).
جدول2. بروز (در صد هزار نفر ) لیشمانیوز جلدی به تفکیک شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد سال‌های 1400- 1395
| شهرستان | سال | ||||||
| 1395 | 1396 | 1397 | 1398 | 1399 | 1400 | متوسط بروز شش‌ساله | |
| باخزر | 5/3 | 1/5 | 7/1 | 0 | 0 | 8/3 | 3/2 |
| بردسکن | 9/7 | 1/13 | 6/2 | 6/2 | 3/1 | 7/8 | 6 |
| بینالود | 3/325 | 1/363 | 1/262 | 169 | 8/82 | 5/90 | 6/208 |
| تایباد | 5/9 | 4/9 | 7/5 | 8 | 7/8 | 9/4 | 6/7 |
| چناران | 3/27 | 7/25 | 4/25 | 7/24 | 9 | 3/10 | 1/20 |
| خلیل آباد | 6/7 | 4/9 | 8/3 | 4/7 | 0 | 6/3 | 3/5 |
| خواف | 4/6 | 2/8 | 8 | 8/7 | 2/3 | 4/4 | 3/6 |
| درگز | 8/35 | 1/92 | 8/90 | 4/91 | 7/111 | 7/66 | 4/81 |
| رشتخوار | 9/7 | 5/9 | 3/14 | 2/14 | 11 | 0 | 4/9 |
| سرخس | 5/67 | 5/103 | 4/100 | 154 | 7/91 | 8/4 | 5/86 |
| فریمان | 1/4 | 9 | 8/7 | 7/7 | 8/3 | 0 | 4/5 |
| قوچان | 6/7 | 3/9 | 2/7 | 5 | 3/4 | 7/2 | 6 |
| کاشمر | 6/11 | 2/22 | 2/11 | 3/6 | 9/3 | 3/3 | 6/9 |
| کلات | 1/15 | 6/27 | 9/37 | 5/17 | 27 | 1/12 | 8/22 |
| مشهد | 2/33 | 1/31 | 1/24 | 6/18 | 7/14 | 18 | 2/23 |
| کل | 7/32 | 2/34 | 1/27 | 5/22 | 6/16 | 4/16 | 8/24 |
شکل 1. توزیع لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد طی سال‌های 1400- 1395
بحث
لیشمانیازیس بیماری عفونی کنترل نشده که هنوز واکسن موثری برای آن پیدا نشده‌است و علیرغم میزان ابتلای بالا و ایجاد ضایعات بدشکل پوستی نسبتا نادیده گرفته شده است. و این امر می‌تواند با ایجاد مشکلات اقتصادی- اجتماعی و روانی خسارات جبران ناپذیری بر اجتماع وارد نماید (9و11). مطالعه حاضر بر اساس داده‌های مبتنی بر ثبت در یک دوره زمانی شش ساله انجام گرفته‌است.
این مطالعه نشان داد که جمعا تعداد 7433 نفر طی سال‌های 1395 تا 1400 به بیماری لیشمانیوز جلدی در شهرستان‌های تحت‌پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد مبتلا گردیده‌اند که بیشترین آن در سال 1396 و کمترین در سال 1400 بوده‌است. بیماری از سال 97 روندکاهشی داشته‌است. دلیل این کاهش احتمالا ناشی از افزایش فعالیت‌های آموزش عمومی برای حفاظت فردی، سمپاشی کانون‌های آلوده، بیماریابی فعال و درمان آن توسط مراکز بهداشتی درمانی سطح استان می‌باشد.کاهش محسوس میزان بروز لیشمانیوز جلدی در سال‌های 1399 و 1400 بخصوص در گروه سنی کودکان و سالمندان احتمالا می‌تواند به علت کاهش مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی در دوران شیوع کرونا نیز باشد. و همچنین به علت آموزش غیرحضوری مدارس و حضور کمتر افراد در اجتماع و بیرون از منزل نیز احتمال قرار گرفتن در معرض گزش پشه نیز کاهش یافته‌باشد.
فراوانی لیشمانیوز جلدی در کانون‌های مختلف در سال‌های مختلف تفاوت معنی‌داری داشت که این موضوع می‌تواند به دلیل تفاوت جغرافیایی و آب و هوایی کانون‌های مختلف باشد.
بر اساس نتایج این مطالعه میزان بروز بیماری در مردان بیشتر از زنان بود. ولی از نظر آماری بر اساس آزمون کای مربع اختلاف معنی‌داری بین سال‌ها و موارد بر حسب زن و مرد وجود نداشت. تعداد بیشتر موارد بیماری در مردان می‌تواند به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد از جمله شغل آنها که اغلب تا غروب و حتی شب ادامه پیدا می‌کند و با توجه به این که زمان فعالیت پشه خاکی از غروب آفتاب می‌باشد بیشتر در معرض گزش قرار می‌گیرند. ولی زنان به علت پوشش کامل‌تر نسبت به مردان کمتر در معرض خطر هستند. لازم است آموزش‌های لازم در خصوص بازگشت به منزل حتی‌الامکان قبل از غروب آفتاب و استفاده از قلم‌های دافع حشرات و پشه‌بند در صورت خوابیدن در اماکن غیرمسقف داده‌شود (12و13).
نتایج مطالعات متعددی در داخل و خارج از کشور نیز درصد ابتلا در مردان را بیشتر از زنان گزارش نموده‌اند(12،2و17). در مطالعه کریمی زارچی و همکاران در سال 83 در روستای مرزی سرخس و مطالعه محبوب‌نواز و همکاران در پاکستان در سال 2019- 2018 مبتلایان زن از مرد بیشتر بود که با نتیجه مطالعه ما متفاوت بود (18و19).
پراکندگی توزیع سنی بیماران نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از بیماران نوجوانان و میانسالان هستند. مطالعات متعددی بیشترین موارد ابتلا به لیشمانیوز را در گروه سنی 15تا 29سال گزارش نموده‌اند (15،12،7و20).
در بررسی وضعیت اشتغال مبتلایان، بیشترین درصد فراوانی به ترتیب متعلق به گروه شغل آزاد، خانه‌دار و محصلین است و کمترین موارد در گروه سربازان و نیروهای‌مسلح قرار دارد. با توجه به این که زنان بیشتر از مردان به زیبایی و بیماری خود و کودکانشان اهمیت می‌دهند و به همین منظور بیشتر جهت تشخیص و درمان به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه می‌کنند، این مسئله می‌تواند از آمار واقعی مبتلایان بکاهد و هم باعث کاهش بیماری در سایر گروه‌های شغلی گردد.
مطالعه محمدی و همکاران در مرودشت در سال 96 نشان داد بیشترین موارد زنان خانه‌دار بودند (7). در مطالعه نجاتی و همکاران در اندیمشک در طی سال‌های 89- 84 بیشترین درصد مبتلایان، نظامیان و کمترین را مشاغل‌آزاد به خود اختصاص داده بودند (14-16).
از نظر ملیت، اکثر بیماران ایرانی بودند. نتایج مطالعات درودگر و همکاران در کاشان (سال 86) و محمدی و همکاران در مرودشت(سال 96) نشان داد اکثر موارد بیماری ملیت ایرانی داشتند (7و9).
از نظر سابقه مسافرت به مناطق آندمیک بیماری در طول یک سال گذشته، اکثر بیماران هیچگونه سابقه مسافرت در سال ابتلا به بیماری را گزارش نکرده‌اند لذا می‌توان نتیجه گرفت بیماری سالک در بیشتر شهرستان‌های تحت‌پوشش آندمیک بوده‌است. در مطالعه ثقفی‌پور و همکاران در قم (سال های 88- 82) و محمدی و همکاران در مرودشت (سال 96) موارد مبتلا اکثرا سابقه هیچگونه مسافرتی به مناطق آندمیک بیماری نداشتند (7و12). اما ظهیر‌نیا و همکاران در همدان (سال 89- 88) نشان دادند 99درصد موارد مبتلا در سال ابتلا به مناطق آندمیک بیماری سفر داشته‌اند (20).
در مطالعه حاضرَ بیشترین ضایعات در اندامهای بدن از جمله دست‌ها (9/49درصد) پاها (3/22درصد) و سپس صورت بوده است که از جمله نواحی بدون پوشش بدن محسوب می‌شوند. تحقیقات انجام شده در قم، مرودشت، گنبد و خراسان شمالی نیز موید این مطلب است (2، 5، 7، 12و21).
یکی از عوامل موثر در توزیع محل‌زخم بیماران، وضعیت پوشش اندامهای بدن است چون با توجه به ضمائم دهانی کوتاه پشه خاکی امکان خونخواری از روی اندام‌هایی که با لباس ضخیم پوشانیده شده‌است، کمتر فراهم است (12).
در تمام سال‌های مورد بررسی فراوانی سالک نوع شهری (خشک) بیشتر از نوع روستایی (مرطوب) بوده است. در مطالعه نجاتی و همکارانش در اندیمشک (سال های 89- 84) و عباسی و همکاران در گرگان (سال‌های 80- 77) لیشمانیوز جلدی شهری غالب بوده است (15و22). در این شکل از بیماری توزیع فصلی مشخصی وجود ندارد (10)، با توجه به نتایج حاصله بروز بیماری در تمام ماه‌های سال مشاهده گردید. بیشترین میزان ابتلا در آبان ماه و کمترین در مردادماه بوده‌است. در مطالعه رحمانپور و همکاران در بوشهر بیشترین و کمترین میزان بروز بر حسب ماه به ترتیب بهمن‌ماه و شهریور‌ماه گزارش شدند (1). مطالعات متعددی در سطح کشور بیشترین میزان بروز را در فصل پاییز گزارش نمودند (2، 7و15).
نتیجه‌گیری کلـی و پیشنهادها
با توجه به نتایج این مطالعه، بیماری لیشمانیوز جلدی در استان خراسان رضوی آندمیک بوده و بینالود، درگز و سرخس کانون‌های عمده بیماری در این استان می‌باشند. همچنین 4/72 درصد موارد لیشمانیوز جلدی در جمعیت مورد مطالعه از نوع شهری بوده و در این نوع از بیماری افراد مبتلا مخزن اصلی بیماری می‌باشند، درمان کامل این افراد از استراتژی‌های مهم در پیشگیری و درمان آن محسوب می‌شود و عدم درمان کامل سبب ایجاد اپیدمی‌های پیشرونده می‌گردد. در همین راستا توجیه نیروهای بهداشتی در خصوص بیماریابی فعال در مناطق پرخطر، درمان کامل افراد مبتلا و آموزش به بیماران و اطرافیان ایشان در خصوص اهمیت پوشانیدن محل‌زخم و استفاده از لباس‌های پوشیده و بلند و جمع‌آوری سگ‌های ولگرد( به عنوان مخزن تصادفی بیماری) از اقدامات اساسی می‌باشد. آموزش همگانی (به صورت حضوری و در فضای مجازی) در خصوص راه‌های پیشگیری از بیماری علی‌الخصوص برای نوجوانان محصل، زنان خانه‌دار و مردان سنین کار و فعالیت پیشنهاد می‌گردد.
تقـدیر و تشـکر
بدینوسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به جهت تایید و حمایت مالی این طرح سپاسگزاری می‌گردد. همچنین از کارشناسان محترم حوزه معاونت بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد به خاطر همکاری ارزنده در جمع‌آوری اطلاعات کمال تشکر را داریم.
تعارض منافع
هیچگونه تضاد منافعی بین نویسندگان وجود ندارد و این مقاله با اطلاع و هماهنگی آنها ارسال شده‌است.
مرور کتاب: پژوهشی اصیل |
موضوع مقاله:
بهداشت عمومی
دریافت: 1402/5/26 | پذیرش: 1402/6/26 | انتشار: 1402/8/26
دریافت: 1402/5/26 | پذیرش: 1402/6/26 | انتشار: 1402/8/26
فهرست منابع
1. Rahmanpour A, Davoudi J, Dastouri dastgir Sh, Shirkani N. (2019). The Epidemiology Study of Cutaneous Lishmaniasis in Bushehr Province. zanko;19(63):59-73. [In Persian]
2. Sofizadeh A, Cherabin M, Mehravaran A.(2013).Cutaneous leishmaniasis in Gonbad Kavoos, North of Iran (2009-11): an epidemiological study. Journal of Gorgan University of Medical Sciences.;14(4):100-6. [In Persian]
3. Moradi M, Rassi Y, Abai MR, Zahraei Ramazani A, Mohebali M, Rafizadeh S.( 2018). Some epidemiological aspects of cutaneous leishmaniasis with emphasis on vectors and reservoirs of disease in the borderline of Iran and Iraq. Journal of Parasitic Diseases;42(2):243-51.
https://doi.org/10.1007/s12639-018-0991-1 [DOI:10.1007/s12639-018-0991-1. [In Persian]] [PMID] [PMCID]
4. Sabzevari S, Teshnizi SH, Shokri A, Bahrami F, Kouhestani F.(2021). Cutaneous leishmaniasis in Iran: A systematic review and meta-analysis. Microbial pathogenesis;152:104721.
https://doi.org/10.1016/j.micpath.2020.104721 [DOI:10.1016/j.micpath.2020.104721. [In Persian]] [PMID]
5. Hashemi N, Hejazi SH, Hashemi M. (2011). Journal of North Khorasan University of Medical Sciences. Autumn; Vol 3, Issue 3:Page 101-5.
https://doi.org/10.29252/jnkums.3.3.101 [DOI:10.29252/jnkums.3.3.101.[In Persian]]
6. World Health Organization. Health topics/Leishmaniasis. https://www.who.int/health-topics/leishmaniasis#tab=tab_1.
7. Mohammadi J, Faramarzi H, Ameri A, Bakhtiari H.(2018). Epidemiological Study of Cutaneous Leishmaniasis in Marvdasht, Iran, 2017 Armaghane danesh.;23(4):488-98.[In Persian].
8. Rafati N, Moghadam As, Gorbani R.(2007). Epidemiological Study of Cutaneous Leishmaniasis in Damghan during 1999-2005. Scientific Journal of Semnan University of Medical Sciences, No 4, (Summer). 13;8.[In Persian].
9. Doroodgar A, Sayah M, Nematian M, Mahboobi S, Doroodgar M.(2009). An epidemiological study of cutaneous leishmaniasis in Kashan (2007-2008). Journal of Semnan University of Medical Sciences;10 2009. .[In Persian].
10. Shirzadi MR, Javanbakht M, Vatandoost H, Jesri N, Saghafipour A, Fouladi-Fard R, et al.(2022) Impact of environmental and climate factors on spatial distribution of cutaneous leishmaniasis in northeastern Iran: Utilizing remote sensing. Journal of Arthropod-Borne Diseases.;14(1):56.
https://doi.org/10.18502/jad.v14i1.2704 [DOI:10.18502/jad.v14i1.2704. [In Persian].] [PMID] [PMCID]
11. Hatami I KN, Aliakbarpoor M, Dehghan A.(2018). Epidemiologic Characteristics and Time Trend of Cutaneous Leishmaniasis Incidence in Cities under the Surveillance of Shiraz University of Medical Sciences. Journal of School of Public Health & Institute of Public Health Research. ;16(1).[In Persian].
12. Saghafipour A, Akbari A, Rasi Y, Mostafavi R..(2012) Epidemiology of Cutaneous Leishmaniasis in Qom Province during 2003-2009. Qom University of Medical Sciences Journal; Period:6 | Issue:1 (Sequential 21).[In Persian].
13. Abdellatif MZ, El-Mabrouk K, Ewis AA.(2013). An epidemiological study of cutaneous leishmaniasis in Al-jabal Al-gharbi, Libya. The Korean journal of parasitology. ;51(1):75
https://doi.org/10.3347/kjp.2013.51.1.75 [DOI:10.3347/kjp.2013.51.1.75.[In Persian].] [PMID] [PMCID]
14. Wani GM, Ahmad SM, Khursheed B.(2015) Clinical study of cutaneous leishmaniasis in the Kashmir Valley. Indian dermatology online journal.;6(6):387. [DOI:10.4103/2229-5178.169732] [PMID] [PMCID]
15. jalil nejati mm, ahmad ali hanafi,amir keyhani.(2011).Epidemiology of Cutaneous Leishmaniasis in Andimeshk 2005-2010. pages 94- 101 publication date 2014-02. 2014;21(7):94-101 .[In Persian].
16. Pontello Junior R, Gon AdS, Ogama A.(2013) American cutaneous leishmaniasis: epidemiological profile of patients treated in Londrina from 1998 to 2009. Anais brasileiros de dermatologia;88:748-53. [DOI:10.1590/abd1806-4841.20132168] [PMID] [PMCID]
17. Brilhante AF, Melchior LAK, Nunes VLB, Cardoso CdO, Galati EAB.(2017). Epidemiological aspects of American cutaneous leishmaniasis (ACL) in an endemic area of forest extractivist culture in western Brazilian Amazonia. Revista do Instituto de Medicina Tropical de São Paulo.59. [DOI:10.1590/s1678-9946201759012] [PMID] [PMCID]
18. Nawaz M, Din M, Khan A, Khan A, Ali M, Din SU, et al.(2022). Epidemiological features of cutaneous leishmaniasis endemic in hilly areas of district Karak, Khyber-Pakhtunkhwa province of Pakistan. Journal of Parasitic Diseases.44(4):725-9.
https://doi.org/10.1007/s12639-020-01250-4 [DOI:10.1007/s12639-020-01250-4.] [PMID] [PMCID]
19. karimi zarchi a mavhs. Epidemiologic study of amoebiazorode disease in border villages of Sarakhs. Shahid Sadoughi Ze University of Medical Sciences.12 .[In Persian].
20. Zahirnia A, moradi A, nouroozi N, bathani J, erfani H, moradi A.(2009) Epidemiology of Cutaneous Leishmaniosis in Hamadan Province during 2002-2007 Hamedan University of Medical Sciences.;16.[In Persian].
21. Khazaei S, Hafshejani AM, Saatchi M, Salehiniya H, Nematollahi S.(2015). Epidemiological aspects of cutaneous leishmaniasis in Iran. Archives of Clinical Infectious Diseases.10(3).
https://doi.org/10.5812/archcid.28511 [DOI:10.5812/archcid.28511 In Persian].]
22. abbasi A, ghanbari Mr, tabrizi Kkn. Epidemiologic Study of Cutaneous Leishmaniosis in Gorgan during 1998-2001.[In Persian].
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
اخلاق نشر
این نشریه با احترام به قوانین اخلاق در نشریات تابع قوانین کمیتۀ اخلاق در انتشار (COPE) می باشد و از آیین نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در آثار علمی پیروی می نماید.
